DE TAAL VAN HET SIERAAD
Sieraden zijn kleine objecten, terwijl de boodschappen die zij kunnen bevatten eindeloos gevarieerd zij n en vaak veel groter dan het sieraad zelf. Alle menselijke lusten en lasten zijn in de loop der tijden in sieraden verbeeld. Klein is natuurlijk relatief, maar sieraden worden op het menselijk lichaam gedragen en de maat wordt door de aanknopingspunten van dat lichaam bepaald. Het blijven toevoegingen; zodra het om bedekking van het lichaam gaat spreekt men van kleding, als het om het onderbrengen van dat lichaam gaat spreekt men van architectuur.
Een goede beschouwer kan echter dezelfde boodschappen destilleren uit architectuur en kleding als uit sieraden: machtsvertoon, pragmatisme, verleiding, de bezwering van het bovennatuurlijke, evenzeer als de liefde voor het natuurlijke, voor een bepaalde persoon, verdriet en het pure streven naar schoonheid. Wat mij boeit is de concentratie van al die betekenissen in kleine voorwerpen als ringen, halssieraden, armbanden, gordels en hoofdtooien. De beperkte maat nodigt uit tot precisie en tot excelleren, tot het hoogste vakmanschap, doch evenzeer tot impulsiviteit, soms uitmondend in ornamenten die slechts een paar uur gedragen worden. Het zijn echter de staaltjes van edelsmeedkunst, samengesteld uit duurzame materialen, die de tijd het beste doorstaan hebben en het sieraad het dubieuze aura van statussymbool hebben gegeven.
En inderdaad, in onze kapitalistische maatschappij is het gangbaar om de waarde van een sieraad af te meten aan de prijs die ervoor betaald moet worden. Hoe duur is een modesieraad van glanzende kunststof en glasstenen; hoeveel is een ornament van touwen schelpjes uit Oceanië waard; hoeveel moet men betalen voor een galeriesieraad van een jonge ontwerper gemaakt van gezwart zilver en hangend aan een zijden koordje, en wat kost een juweel van witgoud bezet met parels en briljanten? De antwoorden kunnen vreemd uitpakken, want de waarde van een sieraad wordt namelijk niet alleen bepaald door de marktwaarde. In deze tekst wil ik een aanzet geven tot een beter begrip van de taal van het sieraad.
OERTIJD EN OERIMPULSEN
Het meest opzienbarende nieuws van de afgelopen jaren betrof niet de nieuwste ringen met kleur stenen van Pomellato en Cartier of een nieuwe jeugdcultuur. Het was dat de lengte van de geschiedenis van het sieraad werd opgerekt, en niet zo zuinig ook. In het voorjaar van 2004 verschenen de eerste publicaties over de vondst van 41 geperforeerde schelpen bij de Bomblos-grot in Zuid-Afrika, die zo’n 71.000 jaar oud bleken te zijn. Tot dan toe werd verondersteld dat de homo sapiens of moderne mens, die 160.000 jaar geleden in Afrika ontstond, pas 40.000 jaar geleden begon met het toekennen van symbolische waarden aan objecten zonder functie. Dat is de tijd waarop de vroegste rotstekeningen gedateerd worden. Die 41 schelpen werden gevonden in groepjes van wisselende aantallen, die onderling een typisch slijtpatroon met elkaar gemeen hadden. Ook werden er restjes oker in de schelpen gevonden, wat de wetenschappers tot de veronderstelling bracht dat ze of zelf geverfd waren, 0f op een geverfde huid gedragen zijn. Er wordt niet aan getwijfeld dat ze als sieraden gedragen zijn en een symbolische waarde hebben gehad. Waarmee de geschiedenis van het sieraad in één klap met 37.000 jaar werd opgerekt. Andere vondsten tonen aan dat de moderne mens naar alle waarschijnlijkheid al versierselen droeg voordat hij vanuit Afrika uitwaaierde over Azië en daarna in Europa belandde.
Schelpen zijn wonderlijke geschenken uit onoverzienbare watervlaktes, waar allerlei waarden aan toegekend kunnen worden. Het is begrijpelijk dat mensen deze harde natuurvormen willen dragen als ornament. Bij schelpen is het niet gebleven. Kralen en hangers die op diverse plekken in Noord-Europa en in het Middellandse Zeegebied zijn gevonden en die uit de laatste ijstijd dateren, ca. 38.000 tot 28.000 jaar geleden, waren behalve van schelpen ook gemaakt van tanden, ivoor, steen en gewei. Er vielen 15 verschillende sets ornamenten te onderscheiden, wat tot de conclusie leidde dat het bij uitstek symbolen waren voor een eigen identiteit.
Vanuit het perspectief van het heden is vooral van belang dat de behoefte van de mens om zich te tooien tot de absolute oer impulsen behoort en dat sieraden als ‘niet-functionele objecten’ vanaf de vroegste tijden een symbolische waarde bezaten. De term niet-functioneel wordt door wetenschappers gehanteerd ter onderscheid van gebruiksvoorwerpen voor de jacht, het bewerken van het land en het bereiden en bewaren van voedsel. Voor makers, dragers en beschouwers van sieraden
ligt dat anders, zij zien het sieren als een functie. Daar hebben ze gelijk in, er zitten ongelooflijk veel betekenissen in lichaamstooi verborgen.
Het sieraad als blijk van identiteit mag dan net zo oud zijn als de denkende mens zelf, maar van wanneer dateert het streven naar schoonheid? Wanneer werd het sieraad een middel om fysieke aantrekkelijkheden te benadrukken? De materialen van die vroegste lichaamsornamenten doen vermoeden dat er misschien een geneeskrachtige waarde aan werd toegekend en dat ze een middel vormden om bedreigende natuurfenomenen te bezweren. Mensen zijn sinds de vroegste tijden geconfronteerd met de kwetsbaarheid en de eindigheid van het aardse bestaan; ze hebben hun hoop en hun angst omgezet in overlevingsstrategieën, in religie, in Leefvormen en leefverbanden. Sieraden en andere lichaamsornamenten die de tijd overleefd hebben tonen een rijk gevarieerd beeld, maar slechts weinig stukken geven nu nog hun betekenis aan ons prijs. En je hoofd gaat tollen als je denkt aan al die boodschappen in de sieraden die de tijd niet doorstaan hebben.